لاتاری (نقد پویان عسگری بر فیلم «شوالیه تاریکی») :: پايگاه خبری

سینمای ما - شوالیه تاریکی (کریستوفر نولان)، بیش از هر فیلم دیگری، تماشاگرش را یاد دلاور (مل گیبسون) می‌اندازد. حماسه‌ی خونین و عظیمی که 13 سال پیش توجه‌ها را معطوف به خود کرد و کار را به جایی رساند که اعضای آکادمی هم دل‌شان برای ویلیام والاس بیچاره (شخصیت اصلی فیلم) بسوزد و 5 جایزه از مجموعه جوایزاسکارشان را به فیلم بدترکیب گیبسون اعطا کنند. همان 13 سال پیش هم معلوم بود که فیلم گیبسون توخالی‌تر از این حرف‌ها است که ارزش توجه کردن و ثبت شدن در تاریخ سینما را داشته باشد. هرچه گذشت هم ماهیت پوشالی فیلم گیبسون هویداتر شد و کار را به جایی رساند که در اکثر نظرسنجی‌ها از دلاور به عنوان بدترین فیلم دهه نود که موفق به دریافت اسکار بهترین فیلم شده،‌نام ببرند. شوالیه تاریکی با عظمتی مشابه دلاور و بدخلقی که از یک بلاک‌باستر تابستانی انتظار نمی‌رود، می تواند لقب بدترین فیلم ستایش شده دهه‌ی اول هزاره سوم را از آن خود کند. حالا، چند ماه از اکران جهانی فیلم می‌گذرد و تب ستایش‌ها که حاصل موجی پوپولیستی در واکنش به دیدن نوعی از شر‌ (جوکر) در فیلمی جدید بود فروکش کرده، و راحت‌تر می‌توان به آخرین فیلم کریستوفر نولان پرداخت. کارگردانی که هرچه گذشته، فیلم به فیلم خلاقیتش‌ کم‌اثرتر شده و تاسف از این موضوع که فیلمساز از «ممنتو» (2002) به شوالیه تاریکی رسیده، خیلی عمیق‌تر از تمام ری‌اکشن‌هایی است که در پی دیدن فیلم و در سراسر دنیا از کاربران Imdb گرفته تا منتقدین و تماشاگران ریز و درشت ایرانی و خارجی به وجود آمد.
1) «شوالیه تاریکی» یکی از آن فیلم‌هایی است که مستقیم‌ترین،‌ روترین و جدی‌ترین واکنش را نسبت به 11 سپتامبر دارد و در دل جریان اصلی هالیوود ساخته شده. فیلم نولان به راحتی می‌تواند صفت «پسا 11 سپتامبری» را از آن خود کند و به خود ببالد که با چنین عظمتی در برابر این پدیده موضع گرفته. می‌تواند به خود ببالد که برخلاف 3 اسپایدرمن ساخته شده توسط سام ریمی خلاق، بسیار فیلم جدی‌تری است و مثلا سر به هوایی و لاقیدی آن سه فیلم را ندارد. اما این فقط بخشی از ماجراست. اگر در دسته فیلم‌های «11 سپتامبری» فیلم‌هایی مانند «خون به پا خواهد شد» (پل تامس اندرسون)، «تاریخچه خشونت» و «قول‌های شرقی» (هر دو ساخته کراننبرگ بزرگ)، «سوئینی تاد» (تیم برتون)، «جایی برای مردان قدیم نیست» (برادران کوئن)، سه‌گانه درخشان گاس ون سنت («فیل»، «آخرین روزها» و «پارانویدپارک»)،‌ «مونیخ» (استیون اسپیلبرگ) و سرآمد همه‌شان «رفتگان» (مارتین اسکورسیزی) وجود داشته باشند که حاصل نگاه و تفکر شخصی هر کدام از این فیلمسازان بزرگ نسبت به فاجعه‌ای مانند 11 سپتامبر در جامعه آمریکایی است آن وقت رو بودن واکنش نولان که بیش از هر فیلم دیگری قطب‌بندی شده و سیاسی است، آزاردهنده و پیش‌پا‌افتاده جلوه می‌کند. در پس ظاهر مرعوب‌کننده فیلم، نوعی تفکر در قبال خیر/شر به عنوان سویه‌های زندگی انسان معاصر-هفت سال بعد از 11 سپتامبر– وجود دارد که خیلی ساده شر را محکوم به فنا شدن می‌داند و طرف خیر را می‌گیرد. این وسط اگر شر (جوکر) غیرطبیعی و خلاف عادات تماشاگر جلوه می‌کند، ‌به خاطر ماهیت فیلمسازی نولان است که دوست دارد حتی وقتی پرفروش‌ترین فیلم سال را می‌سازد روشنفکر و پیشرو جلوه کند. اما واکنشی که فیلمساز نسبت به خیر و شرش می‌گیرد، خیلی ساده‌تر از این حرف‌ها است. شر (جوکر) از بین می‌رود، سویه روشن هاروی دنت (آرون اکهارت) در هنگام مرگش بر سویه تاریک او غلبه می‌کند ودر پایان فیلم ستایشی قهرمانانه از او به عمل می‌آید –شوالیه روشنایی گاتهام سیتی؟!!- و خیر که بتمن و شوالیه تاریکی باشد به عنوان پشتیبان و حامی مردم گاتهام سیتی مطرح می‌شود تا از آن‌ها حمایت کند و به وقت لازم در قسمت بعدی سر برسد و دمار از روزگار آدم‌بدها دربیاورد. دسته‌بندی ساده‌انگارانه نولان در قبال 11 سپتامبر کار را به جایی می‌رساند که جوکر نمایده خطر و وحشتی که مردم آمریکا را تهدید می‌کند، هاروی دنت را نماد قانونی که از پس این شر برنمی‌آید-انتقاد به سیاست‌های 8 ساله بوش در کاخ سفید؟!- و بتمن را نماد واکنش مسلحانه و فارغ از دموکراسی نسبت به شری بدانیم که گاتهام سیتی (جامعه آمریکا) را تهدید می‌کند. دو موقعیت در فیلم وجود دارد که تقویت‌کننده این واکنش سیاسی رو وفاقد ظرافت است. اولی نمای لانگ‌شات ویران شدن و آتش گرفتن ساختمان‌ها توسط جوکر است که پخش تلویزیونی این اتفاق در دل فیلم، ارجاع مستقیمی به وحشت عمومی اولین ری‌اکشن‌ها پس از تماشای ویران شدن برج‌های تجارت جهانی در تلویزیون و توسط مردم در 11 سپتامبر هفت سال قبل است. دومی هم گیر افتادن دسته‌جمعی مردم در کشتی و انتظار آن‌ها برای منفجر شدن کشتی در راس ساعت مقرر است که صورت‌های هراسناک آدم‌های سیاه و سفید در واکنش به این انفجار، یادآور بهت همگانی صورت‌های آمریکایی‌هایی است که پس از فاجعه تراژیک در هفت سال پیش اتفاق افتاد.
2) «شوالیه تاریکی» از نظر ریخت‌شناسی و شکل ژانری در یک کلمه چهارحرفی خلاصه می‌شود؛ اکشن. از این نظر فیلم شبیه بازی‌های کامپیوتری می‌شود که به طرز جنون‌آمیزی، تنها اتفاق موجود در آن‌ها زد و خورد است. نوعی شلوغ‌بازی و هرج و مرج از نظر روایی/تصویری در فیلم وجود دارد که قدرت فکر کردن را از تماشاگر می‌گیرد. فکر کردن به این معنا که تماشاگر بتواند تصاویردیده شده را هضم و تجزیه، تحلیل کند. در فیلم، طول زمانی سکانس‌ها کوتاه است و غیر از یکی دو مورد استثنا، می‌توان «شوالیه تاریکی» را فیلمی دانست که از انبوهی صحنه (scene) تشکیل شده که هیچ کدام تبدیل به سکانس نمی‌شوند. صحنه‌های کوتاهی که اتفاقات به شکل رگباری در آن‌ها می‌افتد و اطلاعات به شیوه کلیپ‌های MTV به تماشاگر منتقل می‌شود. این سرعت، ریتمی را برای فیلم به وجود آورده که از صحنه اکشنی به صحنه اکشن دیگر می‌رسد و این وسط سکانس‌های آرامش بخشی وجود ندارد که به عنوان واسط صحنه‌های اکشن، تاثیر آن‌ها را چند برابر کند و باعث بهتر ته‌نشین شدن اتفاقات فیلم شود. ریتم «شوالیه تاریکی» سریع یا تند نیست. پیش از هر چیز دیگر غلط و اشتباه است که البته از نظر بد بودن تناسب مناسبی با کارگردانی و شکل تصویری فیلم دارد. از نماهای خلاقانه و ایده‌های تصویری نولان در سه فیلم خیلی خوبش (ممنتو، بی‌خوابی، حیثیت) در این‌جا خبری نیست و فیلم تشکیل شده از انبوهی کلوزآپ و اینسرت بی‌خاصیت و تراولینگ‌هایی که به شکل نیم دایره و دایره دور شخصیت‌ها می‌چرخد تا به شکل جنون‌آمیزی- مشابه همان بازی‌های کامپیوتری- همه چیز را از آن چه که هست سریع‌تر جلوه دهد.
3) بیشتر بحث‌های شفاهی/کتبی که درباره «شوالیه تاریکی» وجود داشته و دارد حول جوکر (هیث لجر مرحوم) چرخیده. تمامی تلاش سازندگان فیلم هم این بوده که شخصیت خبیث‌شان خاص و یگانه جلوه کند. اما تلاش سازندگان و بحث‌هایی که این مدت انجام شده، خلاف چیزی است که در فیلم و در واقعیت وجود دارد. بدمن «شوالیه تاریکی» به مانند خود فیلم ماهیتی امروزی و معاصر دارد و خبری از ظرافت‌های فانتزی بدمن‌های دو بتمن تیم برتون (بتمن و بازگشت بتمن) در آن نیست. بدمن بتمن نولان دارای سلاح یا ویژگی خاص هم نیست و همه این‌ها در این جهت بوده که قطب شر در «شوالیه تاریکی»، هرچه بیشتر عادی-شبیه بقیه مردم دور و برش- به نظر برسد تا شمایل خوفناک‌تری پیدا کند. الگوی نولان و برادر فیلم‌نامه‌نویسش در پروراندن شری عادی و معمولی، یادآور شاهکار رومن پولانسکی با نام «بچه رزمری» است. فیلم پولانسکی نمایندگان شیطان را در قالب همسر و دو همسایه پیر رزمری (میا فارو) متجلی می‌کرد تا با زمینی نشان دادن شیطان، شکل ملموس‌تری از نیروی شر به وجود آورد. اما تفاوت عمده‌ای که این وسط وجود دارد مربوط به شکل ساختاری/روایی فیلم‌ها است. در فیلم پولانسکی همه چیز از زاویه دید رزمری به تماشاگر نشان داده می‌شد تا در پایان و در مواجهه رزمری با نمایندگان شیطان همه چیز مخوف‌تر و کابوس‌گونه‌تر به نظر برسد. اما در «شوالیه تاریکی»، نولان مدام بین قطب خیر (بتمن) و شر (جوکر) حرکت می‌کند و در این میان به تعادل مناسبی نمی‌رسد. خلوت بتمن، روحیات و احساسات رمانتیک‌اش به تماشاگر نشان داده می‌شود، اما ما -تماشاگران فیلم- هیچ جا به خلوت جوکر نزدیک نمی‌شویم. هیچ جا نمی‌فهمیم که او از چه چیزهایی خوشش می‌آید و از چه چیزهایی متنفر است. تنها چیزی که وجود دارد یک قطب شر مطلق است که از هرج و مرج به عنوان راه و رسم زندگی‌اش استفاده می‌کند. می‌خواهم بگویم که جوکراصلا یک شخصیت نیست. جاناتان و کریستو فر نولان در بهترین حالت موفق به خلق یک تیپ شده‌اند که عاشق هرج و مرج است یک وری راه می‌رود، همیشه خدا انگار آب نبات در دهان دارد. و به قول یکی ازدیالوگ‌های آلفرد (مایکل کین) در فیلم «فقط نابودی دنیا را می‌خواهد». این میزان توجه، ستایش و برداشت‌های جورواجور فلسفی از این تیپ نه تنها عجیب که حتی غیرعادی به نظر می‌رسد. جوکر حتی تماشاگر را عصبانی نمی‌کند چه برسد به این که بخواهد شمایلی از شر مطلق در زندگی انسان معاصر باشد. و صدالبته که هیث لجر در این میان در تیپ شدن جوکر نقش اساسی دارد. او تا جایی که توانسته درونیات جوکر را به جلوه‌های بيروني-از نوع راه‌ رفتن و خندیدن گرفته تا مدل حرف زدن– تبدیل کرده و صفت «اغراق‌آمیز»، بهترین توصیفی است که می‌توان از بازی این بازیگر حالا مرحوم شده داشت. به عنوان یکی از طرفداران هیث لجر خیلی دوست داشتم که آخرین بازی او، مربوط به شاهکار تاد هینز با نام «من آنجا نیستم» می‌بود. فیلمی که لجر جوان‌مرگ شده در آن -به عنوان یکی از شش باب دیلن فیلم– نقش دوران عصبانیت و عاشق‌پیشگی اسطوره‌ای به نام دیلن را بازی می‌کرد. هرچه نباشد تصویر یک رمانتیک عصبی خیلی جذاب‌تر از یک هرج و مرج طلب درب و داغان است و این دریغی است که تا ابدیت باقی خواهد ماند.
موخره:‌ فانتزی‌زدایی نولان از کامیک‌بوک‌های بتمن یک مشکل بزرگ دارد و آن هم این است که او نمی‌تواند تعادل درستی بین واقع‌گرایی و استفاده از عناصر فانتزی موجود در کامیک‌ها، برقرار سازد. کاری که تیم برتون در دو بتمن‌اش موفق به انجام آن شده بود.
اما خب، کریستو نولان فیلمساز بسیار خوبی است. سه تا از مهم‌ترین فیلم‌های این دهه را –دهه اول هزاره سوم- کارگردانی کرده. با «ممنتو» (2002) زبان سینما را از نظر قواعد بیانی و روایی به مرزهای جدیدی کشاند و روایت خاص فیلم، موج جدیدی از فیلم‌ها را به وجود آورد که از نظر بازیگوشی‌های روایی/فرمی تحت تاثیر آن بودند. بازسازی‌اش از فیلم نروژی «بی‌خوابی» (اریک اسکیولدبرگ) با همین نام یکی از بهترین تریلرهای دهه را موجب شد که بازی آل پاچینو در آن استانداردهای جدیدی از بازیگری در متن سینمای آمریکا را به نمایش می‌گذاشت. چهار سال بعد از بی‌خوابی، «حیثیت» (2006) را ساخت. فیلمی درباره شعبده و شعبده بازی که در آن از حقه‌های این جادو و توهم، به بهترین شکل ممکن برای رو دست زدن به تماشاگر و خلق پیچ‌های ناگهانی داستانی و روایی، استفاده شده بود. نولان به گواه همین سه فیلم از مهم‌ترین فیلمسازان سینمای معاصر آمریکا است. حیف است که سطح و کلاس فیلم‌سازی او را به دو بتمنی که ساخته ـ«بتمن آغاز می‌کند» و «شوالیه تاریکی»- تقلیل دهیم. نولان، خالق آثاربسیار مهم‌تر و درخشان‌تری می‌تواند باشد.
× نام داستان کوتاه درخشانی که شرلی جکسن آن را نوشته است.

نظرات